Luister naar
Nieuws
Paul Hellmann (78) uit Rotterdam leerde zijn grootmoeder Irene Redlich pas echt kennen zeventig jaar nadat ze was vermoord. Dankzij haar brieven.
Irene Redlich wordt in 1938 weduwe. Haar drie kinderen zijn dan al uit Wenen vertrokken. In Nederland trekt ze in bij haar zoon Bernhard, diens vrouw Clarissa en de kleine Paul. Daar, in Hilligersberg bij Rotterdam, zit ze alleen op haar kamer, aan vroeger te denken. Kleinzoon Paul is onder de indruk van haar donker geklede gestalte. Als telg uit een welvarende Weens-Joodse familie liet ze haar hele leven achter. In Nederland ontbreekt het haar aan alles: bezit, contacten en toekomst. Waarom laat God dit toe?, vraagt zij zich af. Het enige lichtstraaltje is haar kleinkind, Paul – zo ontdekt hij zelf pas zeventig jaar later.
Lunteren
De verschillen in Irenes gezin zijn groot. De kinderen gaan verschillende wegen. Zoon Ernst emigreert tijdig naar Australië. De hele oorlog hoopt Ernst dat zijn familie hem volgt. Terwijl hij na 1940 overzee succes heeft als kippenfokker, woont zijn broer Bernhard noodgedwongen in een kippenhok in Lunteren. Hun zus, Ilse, is de meest eigenzinnige van de drie. Zij gaat in Londen samenwerken met Anna Freud, de dochter van Sigmund Freud. Ernst en Ilse zullen de oorlog overleven, net als hun neef Paul.
Nu, inmiddels zelf grootvader, gaat Paul Hellmann op zoek naar die verloren tijd. Hij doet daarbij onverwachte ontdekkingen over zijn familie. Zijn grootouders droegen in hun tijd royaal bij aan de kunsten. Richard Strauss sloeg aan het componeren in hun huis, Gustav Mahler deed hetzelfde in Irenes ouderlijke villa. Schrijvers Arthur Schnitzler en Hugo von Hoffmannsthal waren vrienden. De Hellmanns maakten zelfs de Salzburger Festspiele mogelijk. Het goede en schone nastreven, was het motto van deze Weense vriendenkring. Zagen zij zichzelf nog als Joods? Misschien niet, ze waren helemaal geassimileerd tot Weense burgers. Irene Redlich liet zich opnemen in de Evangelisch-Lutherse Kerk.
minister
Irene Redlichs broer Josef werd minister. De laatste Habsburgse keizer Karl I schakelde hem in. Zo maakte Josef Redlich in 1918 de ondergang mee van het oude ‘geel-zwarte keizerrijk’, in het bijzijn van de keizer. Zijn Joodse afkomst was kennelijk geen beletsel. Zoals vele Weners dacht deze Josef Redlich conservatief-nationaal. Van de arme ‘Ostjuden’ uit Oost-Europa moest hij niks hebben.
Hellmanns familiehistorie is rijk aan merkwaardige details. De beroemde bioloog Konrad Lorenz was vader Bernhards boezemvriend. Beiden geboren in dezelfde wijk en straat, op dezelfde dag en zelfs in hetzelfde uur. Ze stortten zich op onderzoekjes aan dieren. Twee zielen, één gedachte. Konrad Lorenz koos in de jaren dertig voor het nazisme. In 1973 won hij de Nobelprijs.
Bernhard vluchtte met Paul richting België. Zij ondernamen de poging samen met het Weense echtpaar Hupka. Josef Hupka had twintig jaar eerder als advocaat een Joodse jongen verdedigd in een berucht proces. De jongen was ervan beschuldigd dat hij in de bergen zijn vader had gedood. Het was een ongeluk, maar toen al was Oostenrijk antisemitisch. De jongen werd mikpunt van een hetze. Dit nu vergeten schimpproces deed denken aan dat tegen Dreyfuss, in Frankrijk, twintig jaar eerder.
kist vol papieren
De Habsburgse historie van de Hellmanns en Redlichs lag tot voor kort te wachten in een kist vol papieren. De kist dook op in een antiquariaat en werd bij de auteur bezorgd omdat iemand hem als nazaat had opgespoord. Het bevatte wat Irene op haar vlucht naar Nederland had meegenomen. Decennia hield Hellmann het deksel van deze kist ferm gesloten: een kwestie van overleven. Nu legt hij de familiepuzzel alsnog. Voor het resultaat mag je als lezer dankbaar zijn, omdat het je begrip verdiept van de oorlog en het lot van gewone, goede mensen. Foto’s en brieven bewijzen dat de auteur zijn grootmoeder op haar onderduikadres zielsgelukkig maakte, door er met zijn vader op te duiken. Zelf weet hij er niets meer van. De oorzaak: zijn ‘onderduiktante’ leek qua uiterlijk en kleding sterk op zijn grootmoeder. Het is deze gelijkenis, samen met allerlei traumatische ervaringen, die veel herinneringen aan zijn grootmoeder gewist moeten hebben – tot Hellmanns frustratie.
Na jaren onderduiken gaat Irene Redlich bovengronds in Amsterdam wonen. Verdroeg ze het onderduiken niet langer? Was ze levensmoe? Wilde ze bij de Hupka’s wonen, die ze nog kende uit Wenen? Ze meldde de gemeente niet dat ze Joods was. Na haar arrestatie werd ze in Westerbork ingeschreven als ‘evangelisch’ (luthers). Ze overleefde de oorlog niet. ¦
Paul Hellmann
Paul Hellmann (1935) was 7 toen hij moest onderduiken. Zijn vader Bernhard leverde hem af in Ede, bij een dochter van Helene Kröller-Müller. Eerder schreef hij Mijn grote verwachtingen, over de oorlog en zijn jeugd daarna, en Klein kwaad over hoe zijn vader verraden werd, die ondergedoken zat in Lunteren. Beide boeken werden zeer goed ontvangen. Hellmann was nevenaanklager bij het proces tegen Sobibor-bewaker Demjanjuk in 2011 in München. Zijn vader Bernhard (39) staat vermeld op het monument voor uit Ede weggevoerde Joden.
geschiedenis
Irene, mijn grootmoeder. De neergang van een Weens-Joodse familie
Paul Hellmann. Uitg. Augustus, Amsterdam 2015. 182 blz. € 19,99
